Η φτωχογειτονιά του Αλέκου Αλεξανδράκη στη «Συνοικία το Όνειρο» εξελίχθηκε σε πανέμορφη γωνιά του αθηναϊκού κέντρου, γεμάτη με λουλουδιασμένες αυλές.
Δεν το φαντάζεται όποιος δεν έχει περπατήσει με προσοχή στο ευρύτερο κέντρο της Αθήνας, ωστόσο μόλις λίγα λεπτά από το Σύνταγμα μπορείτε να φτάσετε σε μια μικρή γειτονιά με πέτρινα σπίτια. Η οποία θα σας δώσει την εντύπωση ότι βρίσκεστε σε κάποιο ήσυχο χωριό, παρά στην πολύβουη πρωτεύουσα.
Η σύγχρονη ζωή, ασφαλώς, είναι παρούσα με διάφορους τρόπους –π.χ. με τις AirBnb ευκαιρίες που έκαναν την εμφάνισή τους πριν την πανδημία. Διατηρείται ωστόσο η παλιά απλότητα, μαζί με καθημερινούς ρυθμούς αισθητά πιο χαλαρούς, συγκριτικά με το τόσο κοντινό κέντρο της Αθήνας.
Μάλιστα, για όσους έχουν δει την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη «Συνοικία το Όνειρο» (1961), η εγγύτητα των Πέτρινων προς το κέντρο είναι καλά αποτυπωμένη στις σκηνές με την Αλίκη Γεωργούλη, την οποία βλέπουμε να διασχίζει με τα πόδια τη φτωχογειτονιά της, οδεύοντας για την περιοχή της Ακρόπολης –σε μια διαφορετική Αθήνα και, ιδεατά, σε μια διαφορετική ζωή.
Ατταλιώτικα, Ασύρματος και «Βρέχει στη Φτωχογειτονιά»
Στον επισκέπτη των δικών μας ημερών φαίνεται αδιανόητο ότι τα Πέτρινα είναι τα ίδια με τη φτωχογειτονιά που αποτυπώθηκε στα πλάνα της «Συνοικίας το Όνειρο», αλλά και στο θρυλικό τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη «Βρέχει στη Φτωχογειτονιά», το οποίο είπε στην ταινία ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης από το πάλκο μιας τοπικής ταβέρνας. Η θέση πρωτοκατοικήθηκε μετά την Καταστροφή του 1922, όταν έφτασαν εκεί Μικρασιάτες πρόσφυγες: περίπου 800 οικογένειες, που έφτιαξαν πρόχειρα σπιτάκια (με γκαζοντενεκέδες, σανίδια και χωματόπλινθους) σε ύψωμα έκτασης 30 στρεμμάτων, όπου έστεκε ένα εγκαταλελειμμένο λατομείο.
Καθώς οι περισσότερες από αυτές τις οικογένειες προέρχονταν από την Αττάλεια, ως αρχικό όνομα της συνοικίας επικράτησε το Ατταλιώτικα. Με τον καιρό, όμως, πιθανότατα γιατί παραδίπλα βρισκόταν ένας ασύρματος της Σχολής Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού, έγινε γνωστή ως Ασύρματος. Σε σειρά δημοσιευμάτων στον αθηναϊκό Τύπο από τη δεκαετία του 1920 ως την εποχή της ταινίας του Αλεξανδράκη, ο Ασύρματος φιγούραρε ως μία από τις πιο υποβαθμισμένες συνοικίες της πρωτεύουσας: μια παραγκούπολη γεμάτη ξυπόλητα παιδιά και λάμπες πετρελαίου, όπου τα σκουπίδια έπρεπε να κουβαλιούνται έξω από τα όριά της και το νερό να μεταφέρεται στα χέρια, μέσα από δύσβατα μονοπάτια.
Τα πράγματα άλλαξαν, μα με αργούς ρυθμούς. Πρώτα ήταν η πυρκαγιά του 1944 κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, που δεν κατέστρεψε μόνο τη Σχολή Πολέμου, αλλά και κάποιες κατοικίες. Και ύστερα ήταν οι ενέργειες της βασίλισσας Φειδερίκης στη δεκαετία του 1950. Με πρωτοβουλία της, δηλαδή, οι πελεκητές πέτρες από την κατεδαφισμένη ως τότε Σχολή Πολέμου επαναχρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή 170 σπιτιών, τα οποία το 1956 ανέλαβαν να στεγάσουν τον πληθυσμό του Ασυρμάτου. Αποδείχθηκαν λίγα. Το πρόβλημα θα λυνόταν το 1967, όταν χτίστηκε μια μεγάλη πολυκατοικία στην παλιά είσοδο της συνοικίας (σήμερα οδός Στησικλέους), σε σχέδιο της αρχιτεκτόνισσας Έλλης Βασιλικιώτη.
Έκτοτε, αφενός χάρη στην πολυκατοικία της Βασιλικιώτη, αφετέρου λόγω του ανοίγματος του περιφερειακού δρόμου του Φιλοπάππου (λίγα χρόνια μετά), η παλιά φτωχογειτονιά εξαφανίστηκε. Και τα πέτρινα σπιτάκια έγιναν τόσο χαρακτηριστικά του γύρω τοπίου, ώστε με τον καιρό ξεχάστηκε και η ονομασία Ασύρματος. Όταν η συνοικία άρχισε βαθμιαία να εντάσσεται σε ό,τι αναγνωρίζουμε σήμερα ως Άνω Πετράλωνα, ήταν γνωστή ως «Τα Πέτρινα της Φρειδερίκης». Ονομασία που απλοποιήθηκε τελικά σε Πέτρινα, κατά τα χρόνια της Μεταπολίτευσης.
Η όαση της σημερινής γειτονιάς
Ο χαμηλός συντελεστής δόμησης, τα νεοκλασικά κτήρια που διατηρούνται αναλλοίωτα, το θρυλικό θερινό σινεμά «Ζέφυρος» (που κάποτε διατέλεσε φημισμένο βαριετέ) και τα δημοφιλέστατα καφέ και μεζεδοπωλεία που έχουν ανοίξει στα δρομάκια τους, καθιστούν τα Άνω Πετράλωνα μία από τις ωραιότερες συνοικίες της ευρύτερης περιοχής του κέντρου.
Από εκεί μπορεί να ξεκινήσει κανείς για να φτάσει στα Πέτρινα, τα οποία παραμένουν μεν διακριτή γειτονιά, αλλά στις μέρες μας θεωρούνται τμήμα αυτού του συνόλου. Στη διακλάδωση της Κοίλης θα βρείτε λοιπόν την οδό Λακείου, θα περάσετε στον περιφερειακό του Φιλοπάππου κι έπειτα θα ακολουθήσετε την Απολλωνίου. Άτυπος κεντρικός δρόμος των Πέτρινων θεωρείται η Καλλισθένους, αν χρειαστεί να προσανατολιστείτε ακριβέστερα.
Τα πέτρινα σπίτια των καιρών μας είναι πολύ πιο αναβαθμισμένα σε σύγκριση με τα κτήρια που κατασκευάστηκαν επί Φρειδερίκης. Μόνο 3 ή 4 διάσπαρτες οικίες έχουν μείνει να θυμίζουν εκείνα τα χρόνια: ακόμα και το παλιό εκκλησάκι του Ασύρματου στο πλάι του περιφερειακού του Φιλοπάππου (η «Αγιά-Σωτήρα» των ντόπιων, Μεταμόρφωση του Σωτήρος πιο επίσημα) έχει αποκτήσει πιο ανακαινισμένη εικόνα. Έτσι, αν περπατήσετε στα στενά των Πέτρινων θα δείτε περιποιημένα κτίσματα με πολύ όμορφες αυλές. Κάποιες είναι γεμάτες με γλάστρες, ενώ από άλλες φύονται λεμονιές και νεραντζιές, συμβάλλοντας ακόμα περισσότερο στον συνολικότερο χαρακτήρα «εξοχής» που αποπνέει η συνοικία.
Μία ακόμα ενδιαφέρουσα διαδρομή που συστήνεται να κάνετε, είναι φεύγοντας από τα Πέτρινα. Αντί δηλαδή να γυρίσετε προς τα Άνω Πετράλωνα (στρίβοντας δεξιά στην Καλλισθένους θα βρείτε την πλατεία Μερκούρη), μπορείτε να ακολουθήσετε τα βήματα που λίγο-πολύ έκανε και η Αλίκη Γεωργούλη στη «Συνοικία Το Όνειρο». Σήμερα, άλλωστε, η εμπειρία δεν άχαρη, όπως η δική της, καθώς περνάτε μέσα από την καταπράσινη όαση του λόφου του Φιλοπάππου. Κατευθυνόμενοι σταθερά προς την Ακρόπολη θα βγείτε στον πεζόδρομο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, αποκτώντας εύκολη πρόσβαση στην Πλάκα, στο Θησείο, στο Μοναστηράκι και στου Ψυρρή.
